کلیاتی راجع به پرورش کپور ماهیان

1ـ معرفی کپور ماهیان پرورشی:

کپور ماهیان از گروه ماهیان گرمایی هستند، رشد، نمو و تولید مثل آنها در آبهای گرم با دمای بهینه 20 تا 30 درجه سانتیگراد صورت میگیرد. عمده ترین کپور ماهیان پرورشی عبارتند از:

1ـ کپور معمولی 2ـ کپور علفخوار یا آمور

3ـ کپور نقره ای یا فیتوفاگ 4ـ کپور سر گنده یا بیگ هد

بطور کلی پرورش کپور ماهیان بصورت توأم و در استخر های خاکی صورت می گیرد. هر یک از گونه های مذکور عادت غذایی خاصی دارند و پرورش توأم آنها باعث می شود تا از کلیه سطوح غذاهای موجود در استخر استفاده گردد. در این استخرها هم از طریق کوددهی منظم (جهت تولید غذاهای طبیعی) و هم از طریق دادن غذاهای دستی کلیه احتیاجات غذایی ماهیها تأمین می گردد.

در اینجا بطور جداگانه به تسریح خصوصیات هر یک از گونه های کپور ماهیان پرورشی میپردازیم.

الف ـ کپور معمولی:

از ماهیانی است که بعلت داشتن گوشت وقیمت مناسب در سراسر دنیا پرورش داده می شود.

نژاد پرورشی این ماهی دارای بدنی پهن تر و گوشتی تر از نوع وحشی است. رنگ آن در دو طرف زرد طلائی و در پشت تیره است. هر یک از فلس ها در انتها دارای یک خال سایه رنگ می باشد. باله ها تیره هستند ولی باله دمی گاهی نارنجی یا قرمز رنگ است. از علائم مشخصه این ماهی داشتن بدنی پهن و یک باله پشتی ممند می باشد.

دستگاه گوارش آن نسبتاً ساده و فاقد معده مشخص است. این ماهی همه چیز خوار است و عمدتاً از جانوران کف زی، گیاهان، مواد غذایی پوسیده بستر و داخل گل تغذیه می کند. در آب و هوای گرم و معتدل، نرها در 2ـ1 سالگی و ماده ها در 3ـ2 سالگی بالغ میشوند مناسب ترین دما برای تخم ریزی 20ـ18 درجه سانتیگراد و مناسب ترین دما جهت رشد و نمو آن 25 درجه سانتیگراد است. یک ماهی کپور 4کیلوگرمی 450ـ300 هزار عدد تخم می گذارد.

متخصصین ژنتیک، توانسته اند از ماهی کپور معمولی چند نژاد کم فلس به نام های کپور آئینه ای، کپور خطی و کپور چرمی یا لخت پرورش دهند. این ماهی در شرایط پرورشی بخوبی از انواع غذاهای دستی استفاده می کند.

ب ـ کپور علفخوار یا آمور:

این ماهی عمدتاً از گیاهان عالی و جلبکهای ریسه ای تغذیه می کند. تغذیه فعال این ماهی از گیاهان زمانی شروع می شود که طول ماهی به 3 سانتیمتر و بیشتر رسیده باشد. میزان غذای مصرفی این ماهی در هر شبانه روز حدود 40% وزن بدن و ضریب تبدیل غذا به گوشت حدود 1: 30ـ25 می باشد. مرز شروع و قطع تغذیه این ماهی بین 12ـ10 درجه سانتیگراد میرسد تغذیه ماهی آمور شروع شده و در فصل پائیز زمانی که درجه حرارت به همین حد میرسد، قطع می گردد. این ماهی از گوشت مرغوب و با ارزشی برخوردار است و به طول و وزن قابل توجهی می رسد، بطوریکه طول آن ممکن است تا 5/1 متر و وزن آن تا 50 کیلوگرم برسد. ماهی آمور دارای بدنی کشیده، سرپهن، پوزه گرد و فلسهای درشت می باشد. این ماهی بر خلاف کپور معمولی دارای یک باله پشتی کوتاه است. در سن 5ـ3 سالگی بالغ می شود، یک ماهی آمور 7 کیلوگرمی حدود 800 هزار عدد تخم تولید می کند. این ماهی نقش مفیدی در کنترل گیاهان هرز کف و دیواره های استخر دارد.

ج ـ کپور نقره ای یا فیتوفاگ:

فلسهای این ماهی ریز و نقره ای و بدن فشرده است. روی شکم از زیر گلو تا مخرج لبه ای تیز وجود دارد. زائده های کمان برانشی آن بلند است که از دو طرف بهم متصل شده و در نهایت توده ای اسفنج مانند به وجود می آورند که کار فیلتر کردن آب و گرفتن پلانکتونهای غذائی را انجام میدهند. این ماهی در مراحل اولیه رشد از انواع فیتوپلانکتونها و زئوپلانکتونها و در مراحل اصلی رشد عمدتً از فیتوپلانکتونها تغذیه می کند. گرچه در مورد میزان مصرف غذای آنها ارقام کاملاً صحیحی در دست نیست ولی به نظر میرسد که این ماهی روزانه به مقدار 17% وزن بدن خود احتیاج به غذا داشته باشد. درجه حرارت شروع و قطع تغذیه شبیه کپور علفخوار است. پرورش این ماهی در استخر های خاکی مبتنی بر کوددهی استخرهاستو در شرایط آب و هوائی معتدل و گرم، در سن 4ـ3 سالگی بالغ می شود. تعداد تخم های یک ماهی فیتوفاگ 7 کیلوگرمی حدود 500 هزار عدد است. در بازارهای ماهی فروشی به این ماهی به غلط آزاد پرورشی گفته می شود.

د ـ کپور سرگنده یا بیگ هد:

با توجه به اینکه سر این ماهی نسبت به سایر ماهیهای هم گروه خود بزرگتر است، به آن کپور سرگنده گفته می شود. بسیاری از اخصاصات ساختمانی و زیستی آن شبیه ماهی کپور نقره ای است. خالهای تیره وصله مانند روی بدن، ار ویژگیهای بارز آن است. لبه تیز روی شکم این ماهی کوتاه و تنها زیر پایه باله های سینه ای و شکمی قرار دارد. غذای اصلی این ماهی را زئوپلانکتونها تشکیل میدهند. تیغه های داخل قوس برانشی نسبتاً بلند بوده که برای فیلتر کردن انواع زئوپلانکتونهای موجود در آب تکامل یافته است. این ماهی در صورت فراوانی غذا رشد قابل توجهی می کند.

گرچه این چهار گونه کپور در مراحل اولیه زندگی عمدتاً از انواع پلانکتون ها تغذیه می کنند و رقیب غذایی یکدیگرند ولی پس از رسیدن به طول تقریبی 3 سانتیمتر و بیشتر بتدریج غذای آنها اختصاصی شده و هر یک از آنها از گروه غذاهای مربوط به خود استفاده می نمایند.

در استخر های خاکی پرورشی مواد غذائی طبیعی موجود در استخر به 4 گروه تقسیم بندی می شوند که عبارتند از:

فیتوپلانکتونها ـ گیاهان عالی ـ کف زیان و زئو پلانکتونها. زمانی که این چهار گونه کپور پرورشی بصورت توأم یا پلی کالچر پرورشی داده میشوند، کپور نقره ای از فیتوپلانکتون ها، کپور علفخوار از گیاهان عالی کپور معمولی از کف زیان و کپور سرگنده از زئوپلانکتونها تغذیه می کند. البته زمانی که از غذای دستی به عنوان مکمل و با قسمت اصلی غذا استفاده می شود ممکن است نحوه تغذیه و انتخاب غذا توسط ماهیها تغییر نماید، بطوریکه مثلاً ماهی آمور نیز ممکن است از غذای کنسانتره استفاده کند.

2ـ شرایط پرورش کپور ماهیان

الف ـ آب

کمیت و کیفیت آب برای پرورش ماهی از جمله عمده ترین عوامل مؤثر در مزارع پرورشی ماهی است. در صورت عدم تأمین آب کافی با خصوصیات فیزیکی و شیمیائی مناسب بایستی از انتخاب زمین در آن محل به منظور پرورش ماهی صرف نظر کرد. میزان آب مورد نیاز با در نظر گرفتن کیفیت خاک بستر استخرها (نفوذپذیری خاک)، میزان تبخیر سطحی و تعویض آب در اثر فعل و انفعالت زیستی موجودات زنده استخر محاسبه می شود و معمولاً بین 5ـ3 لیتر در ثانیه در هکتار است. کیفیت آب مورد استفاده در پرورش ماهی در تمام طول سال بایستی مورد توجه قرار گیرد و باید مطمئن بود که هیچگونه منبع تغییر دهنده کیفیت آب یا آلودگی در منطقه موجود نیست. آبهای زیر زمینی مثل چاه، چشمه و قتان دارای کیفیت و ترکیب ثابتی هستند در حالیکه آبهای جاری تحت تأثیر عوامل محیطی تغییر دهنده قرار دارند. در صورتیکه منبه آبی دارای سابقه سیلابی و گل و آلودگی است بایستی امکان ته نشین شدن مواد رسوبی وجود داشته باشد و از وارد شدن مستقیم اینگونه آبها به استخر پرورشی ممانعت شود.

مهمترین ویژگیهای شیمیایی آب جهت پرورش کپور ماهیان عبارتند از:

1ـ PH یا اسیدیته: PH آب بیانگر حالت اسیدی، قلیائی یا خنثی بودن آن است. بهتر آن است. بهتر است آب مورد استفاده جهت پرورش خنثی تاکمی قلیائی باشد (PH=7-8).

2ـ EC با هدایت الکتریکی هدایت الکتریکی آب بیانگر میزان املاح محلول آن است. EC حدود 2000 میکروموس بر سانتی متر مربع برای پرورش کپور ماهیان بسیار مناسب است ولی اگر شوری آب استخر در نهایت به حدود 5000 میکروموس برسد اثرات سوء چندانی ندارند.

3ـ اکسیژن محلول: آب ورودی استخر ها بایستی از میزان اکسیژن لازم برخوردار باشد بهترین میزان اکسیژن محلول آب برای کپور ماهیان حدود 6ـ5 میلی گرم در لیتر است. هر چند توان تحمل کپور ماهیان نسبت به کاهش میزان اکسیژن محلول آب زیاد است ولی این میزان نبایستی از 2 میلی گرم در لیتر کمتر شود. آب چشمه هاـ چاهها و قنوات معمولاً از میزان اکسیژن محلول کمی برخوردارند، بنابراین در صورتیکه قرار باشد در این مکانها استخر پرورش ماهی احداث گردد بهتر است محل احداث استخر تا مظهر قنات ـ چشمه با چاه حدود 100 ـ 50 متر فاصله داشته باشد که آب قبل از وارد شدن به استخر فرصت اکسیژن گیری از محیط اطراف را داشته باشد.

4ـ سختی: میزان سختی آب جهت پرورش ماهی بهتر است در حدود 300 ـ 100 میلی گرم در لیتر بر حسب کربنات کلسیم باشد.

5ـ دما: حداکثر درجه حرارت آب نباید از تحمل کپور ماهیان پرورشی که 30 درجه سانتیگراد است تجاوز نماید. مناسب ترین درجه حرارت برای تغذیه و رشد و نمو مطلوب کپور ماهیان 35 درجه سانتیگراد است.

6ـ آب بایستی عاری از مواد آلاینده و فلزات سنگین باشد.

7ـ رنگ و بوی آب بایستی در حد طبیعی باشد.

ب ـ خاک

استخر های پرورش ماهیان گرمابی خاکی است و خاک ماده اصلی ساختمانی این استخر ها را تشکیل میدهد. نظر به اینکه در بهره برداری از استخر های دو منظوره که عمدتاً به صورت بتنی و یا دیواره های بتنی هستند بحث احداث استخر مدنظر نمی باشد. لذا از ذکر جزئیات بیشتر در مورد خصوصیات خاک خودداری می شود.

3ـ احتیاجات غذائی کپور ماهیان

آبزیان نیز مانند سایر جانوران به منظور تأمین انرژی مورد نیاز فعالیتهای زیستی، رشد، نمو و تولید مثل احتیاج به مواد غذائی دارند. از نظر نوع عادت غذائی آبزیان به جهار گروه تقسیم می شوند.

1ـ آبزیان گیاخوار (Herbivour) مانند ماهی آمور و کپور نقره ای

2ـ آبزیان گوشتخوار (carnivour) مانند انواع آزاد ماهیان

3ـ آبزیان همه چیز خوار (omnivour) مانند ماهی گپور معمولی

4ـ آبزیان پوسیده خوار (detrivour) مانند میگو ها و کفال ماهیان

علیرغم تقسیم بندی مذکور، اکثر ماهیان در مراحل اولیه رشد و نمور پس از نوزادی، از موجودات ریز جانوری (زئوپلانکتونها) استفاده می کنند ولی پس از اینکه بچه ماهیها به رشد و نمو کافی رسیدند تغذیه اختصاصی خود را آغاز می کنند. برای مثال ماهی کپور علفخوار با اینکه رژیم غذائی علفخواری دارد تا رسیدن به وزن حدود 3 گرمی عمدتاً از زئوپلانکتونها تغذیه کرده و سپس وارد مرحله گیاهخواری می شود.

از نقطه نظر منبع تولید و تأمین، غذای کپورماهیان پرورشی به دو گروه طبیعی یا زنده و غذا های ترکیبی یا دستی تقسیم بندی می شوند. از غذاهای زنده معمولاً در طول مراحل اولیه رشد و نمو و از غذاهای ترکیبی در سایر مراحل پرورشی استفاده می شود.

الف ـ غذا های زنده:

به کلیه موجودات زنده گیاهی و جانوری که مورد تغذیه ماهی قرار می گیرند غذای زنده گفته می شود. غذا های زنده با توجه به ارزش غذائی بالا و علاقه ماهی به آنها در پرورش ماهیان گرمایی اهمیت خیلی زیادی دارد. چرخه تولید غذاهای زنده در استخر های پرورش ماهیان گرمایی تا حدودی شبیه مناطق کم عمق دریاچه های پر تولید است. در این محیطهای آبی گیاهان خاکزی انجام میدهند. این گیاهان تک سلولی توسط جانوران زیر آبی یا زئوپلانکتونها و همچنین توسط برخی آبزیان مثل کپور نقره ای خورده میشوند. این موجودات مصرف کنندگان اولیه نام دارند. زئوپلانگتونها به مصرف آبزیان کوچک مثل بچه ماهیها و برخی آبزیان بزرگتر مثل کپور سرگنده میرسد که به آنها مصرف کنندگان ثانویه گفته می شود. در استخر های پرورشی برخلاف محیطهای طبیعی حلقه های بعدی تولید و مصرف حذف میگردد و انسان بهره برداری از تولید را انجام می دهد.

همانطور که اشاره شد غذاهای زنده به دو گروه گیاهی پرسلولی شامل انواع گیاهان عالی مثل جلبکها، عدسکهای آبی، نی و غیره تقسیم می شوند که هر یک در مراحل مختلف رشد و نمو ماهیها مورد تغذیه قرار می گیرند.

عمده ترین جانوران آبزی که مورد تغذیه نوزاد ها، بچه ماهیها و ماهیهای بزرگ قرار می گیرند. عبارتند از، زئوپلانکتونهای ریز، سخت پوستان ریز، حشرات آبزی، نرمتنان، کرمها و غیره. هر یک از این ارگانیزرمهای جانوری در مرحله خاصی از زندگی ماهی مورد استفاده قرار می گیرند برای مثال زئوپلانکتونهای ریز بعد از فیتوپلانکتونها غذای اصلی نوزادان کپور ماهیان را تشکیل میدهند. سایر جانوران آبزی نیز با توجه به عادات غذائی ماهیان مورد تغذیه قرار میگیرند.

ب ـ غذا های ترکیبی:

غذاهای ترکیبی به آن دسته از غذا های گفته می شود که با توجه به نیاز غذائی ماهیها تهیه و بصورت روزانه در یک، با چند مرحله در اختیار آنها قرا میگیرد. غذاهای ترکیبی ممکن است در محل مزرعه پرورش ماهی تهیه و به مصرف رسانده شود و یا ممکن است طبق فرمول مناسب بصورت دان یا پلت توسط کارخانه ساخته شود.

در پرورش توأم کپورماهیان، مقدار غذای ترکیبی مورد نیاز معمولاً بر اساس تعداد ماهی کپور معمولی موجود در استخر ها برآورد میگردد. چون ماهی فیتوفاگ و سرگنده عمدتاً از پلانکتون ها موجود در آب تغذیه نموده و غذای ماهی آمور نیز انواع علوفه ها می باشد که باید بطور جداگانه بصورت تازه یا خشک در اختیار آن قرار گیرد. علیرغم مرزبندی فوق، کپور ماهیان من جمله کپور معمولی به موازات غذاهای طبیعی از تمام غذاهای ترکیبی داده شده به استخر که از فراورده های جانوری و گیاهی باشد استفاده می نمایند به منظور تغذیه کپور ماهیان از غذاهای کم ارزش گیاهی که نوع درجه 2 یا 3 باشد مثل انواع کنجاله ها، انواع سبوس، غلات نا مرغوب مثل گندم، جو، ذرت، سورگوم، حبوبات نامرغوب، بذر علوفه های هرز و همچنین از مشتقات جانوری مثل پودر خون، آرد ماهی، آرد گوشت، شفیره کرم ابریشم، ضایعات کشتارگاهی و غیره استفاده می شود. مورد این غذاها در پرورش کپورماهیان بعنوان غذای تکمیلی می باشد. بخشی از غذای مورد نیاز این ماهیها از طریق بارور کردن آب استخر (کوددهی) تأمین می شود ولی با توجه به تراکم بالای ماهیها در استخر های پرورشی معمولاً میزان غذاهای طبیعی کفاف نیاز آنها را نمی دهد، بنابراین بایستی از طریق دادن غذاهای ترکیبی احتیاجات غذائی آنها را تکمیل کرد. بطور کلی غذاهای ترکیبی مورد استفاده جهت پرورش کپور ماهیان باید دارای شرایط زیر باشد:

1ـ وزن مخصوص غذا از وزن مخصوص آب بیشتر باشد تا غذا براحتی به زیر آب رفته و ماهی به خوبی بتواند از آن استفاده نماید. این وضعیت بیشتر در مورد کپور معمولی صدق می کند چون این ماهی عادت غذائی کف خواری دارد و بایستی غذا را در قسمتهای پائینی استخر در اختیارش قرار داد.

2ـ باید سعی شود که در ترکیب غذائی از مواد خشبی و سلولزی به مقدار زیاد استفاده نشود، چون باعث اختلال در هضم غذا شده و بیماریهای روده ای را سبب می شود.

3ـ غذای مورد استفاده نبایستی کهنه و فاسد شده باشد چون موجب بروز بیماری و شیوع مرگ و میر میشود.

رشد کپورماهیان با استفاده از غذای ترکیبی علاوه بر کیفیت غذا، تحت تأثیر عوامل زیر نیز قرار می گیرد.

الف ـ میزان اکسیژن محلول در آب کاهش میزان اکسیژن محلول در آب به کمتر از 2 میلی گرم در لیتر، تغذیه را در این ماهیان کاهش میدهد که لازم است برای رفع این مشکل نسبت به تهویه آب استخر از طریق تعویض آب پمپاژ یا هوادهی اقدام کرد.

ب ـ نوسان PH: اسیدی یا قلیائی شدن بیش از حد آب می تواند در تغذیه مطلوب ماهیها اثر بازدارنده داشته باشد.

ج ـ تهیه ترکیب غذائی مناسب و متناسب با رژیم غذایی کپور ماهیان

د ـ بروز بیماری

بطور کلی تجارب و عملکرد ها نشان میدهد که بالاترین میزان بازدهی استخر ها مستلزم اقدامات و تدابیری نظیر رسیدگی به استخر ها، کوددهی منظم و تغذیه اصولی ماهیها می باشد. در استخرهائیکه محصول طبیعی ماهی پایین است لازم است قبل از آبگیری استخر و پرورش ماهی، نسبت به بالابردن محصول طبیعی استخر از طریق آیش، علوفه کاری، کوددهی و غیره اقدام کرد.

استخر های بتنی یا خاکی که آب آنها حداقل در فصل بهار و تابستان در حد قابل قبولی گرم میشود و توقف آب در استخر نیز طولانی باشد میتواند جهت پرورش گپورماهیان مودر استفاده قرار گیرد.

خصوصیات دیگر استخر های ذخیره آب کشاورزی در رابطه با پرورش ماهی این است که آب تأمین کننده این استخر معمولاً چشمه ها، قنوات و چاههای کشاورزی هستند که اینگونه منابع آبی تمیز و عاری از هر گونه آلودکی بوده و محیط مناسبی را جهت رشد و نمو ماهیها فراهم می کند. البته محدودیتی که ممکن است در مورد پرورش کپورماهیان با استفاده از اینگونه منابع آبی وجود داشته باشد، این است که اینگونه آبها معمولاً فاقد هر گونه موجود زنده ای هستند که بتواند به عنوان غذا مورد استفاده ماهیها قرار گیرد این محدودیت را می توان با انتخاب گونه پرورشی مناسب و تهیه جیره غذائی کامل و مطلوب رفع نمود همچنین بعضی از آنها دارای مقدار زیادی گازهای محلول نظیر دی اکسیدکربن هستند که در رابطه ا پرورش کپورماهیان مشکل خاصی را ایجاد نمی کنند، چون پس از طی مسافتی کوتاه و یا در اثر ریزش آب در استخر به حد تعادل رسیده و گازهای اضافی و مضر آزاد می شوند.

یکی دیگر از شرایطی که در خصوص پرورش ماهی در استخر های ذخیره آب کشاورزی بایستی مورد توجه قرار گیرد این است که این استخر ها معمولاً بدلیل تعویض مداوم آب و همچنین بتنی بودن جنس بستر و دیوارۀ اکثر آنها، فاقد تولیدات طبیعی هستند و یا میزان آن خیلی پایین است بطوریکه در این استخر ها ماهیها بدون استفاده از غذای دستی رشد قابل قبول و مطلوبی نخواهند داشت. بنابراین پرورش ماهی در این مخازن آبی مبتنی بر اصل تغذیه دستی آنهاست. از طرفی به دلائلی که بعداً ذکر خواهد شد کوددهی در اکثر این استخر ها عملی نیست.

آخرین خصوصیتی که می توان در مورد استخر های ذخیره آب کشاورزی بیان کرد، این است که این استخر ها در مجاورت اراضی زراعی کشاورزی قرار دارند و با توجه به اینکه محل کار کشاورز در مزرعه اش می باشد می توانند همواره به ماهی ها سرکشی کرده و مراحل تغذیه و پرورش آنها را کنترل نماید و این کار هیچ گونه هزینه اضافی بای کشاورز در بر ندارد. از طرفی کلیه احتیاجات غذایی ماهی ها را می توان در داخل مزرعه تهیه کرد که علاوه بر استفاده بهینه از محصولات کشاورزی، هزینه های پررش نیز تا حدی کاهش می یابد.

3ـ تفاوت استخر های بتنی و خاکی برای پرورش کپورماهیان

همانطور که قبلاً اشاره شد بعضی از استخر های ذخیره آب خاکی و بعضی بتنی اند ولی آنچه مسلم است این است که اکثر این استخر ها بتنی هستند. خاکی بودن استخر های ذخیره آب تا حدودی به میزان آب قابل استحصال و جنس خاک مربوط می شود. در جاهایی که آب قابل استحصال خیلی کم و کیفیت خاک نیز چندان مناسب نیست، استخر خاکی احداث نمی شود و معمولاً در چنین مواردی استخر حتماً بتنی و یا با استفاده از مصالح محلی مثل سنگ گل و آهک و غیره ساخته می شود. بطور کلی استخر های خاکی ذخیره آب نسبت به استخر های بتنی از حجم و سطح بیشتری برخوردارند و این موضوع خود دلیل دیگری است مبنی بر اینکه در صورت قابل توجه بودن میزان آب و مساعد بودن شرایط خاک احداث استخر های خاکی امکان پذیر است، در حالیکه احداث چنین استخر هایی بصورت بتنی مشکل و بسیار پر هزینه است.

پس از این توضیحات به شرح مختصری درباره شرایط هر یک از این استخر ها جهت پرورش ماهی پرداخته می شود:

الف ـ استخر های بتنی:

این استخر ها معمولاً از مصالحی نظیر آجر، سیمان، سنگ، گل و آهک، بتن معمولی و مسلح و غیره ساخته می شوند. اولین موضوعی که در خصوص پرورش ماهی در این استخر ها اهمیت دارد جنس بستر و دیواره آنهاست.

بتنی بودن استخر موجب می شود تا میزان تولیدات طبیعی آن شامل انواع موجودات زنده گیاهی و جانوری بسیار پایین باشد. تعویض مستمر و بدون وقفه آب در بعضی از این استخر ها وضعیت اخیر را تشدید می کند بنابراین در صورت پرورش ماهی در این مخازن آبی نمی توان بدون دادن غذای دستی انتظار تولید قابل توجه گوشت ماهی را داشت، چون کلیه احتیاجات غذائی ماهیان پرورشی بایستی بصورت دستی تأمین شود. استخر های بتنی معمولاً از حجم و سطح کوچکتری نسبت به استخر های خاکی ذخیره آب کشاورزی برخوردارند و تعویض مداوم آب در آنها باعث می شود که دمای آب نتواند در حد مطلوب به منظور فراهم نمودن رشد ارگانیزمهای پلانکتونی، افزایش یابد. از طرفی کوددهی این استخر ها نیز بدلیل تعویض مداوم آب و همچنین امکان آلوده شدن سریع آن بدلیل بتنی بودن بستر و عدم ارتباط با خاک زیرین چندان مفید نمی باشد.

آنچه در مورد پرورش ماهی در استخر های بتنی ذخیره آب اهمیت دارد این است که اولاً این استخر ها معمولاً همواره دارای آب تمیز و سالمی هستند که این وضعیت به جنس استخر و همچنین جریان مداوم آب در آنها مربوط می شود. ثانیاً ارائه مدیریت پرورش ماهی در این استخر ها به دلیل داشتن ابعاد کوچک و منظم آسان تر است که در این خصوص میتوان به کنترل تغذیه ماهیها، کنترل موارد بهداشتی در استخر و بطور کلی کنترل رشد ماهیها اشاره نمود. ثالثاً تمیز نمودن مداوم این استخر ها از طریق تنظیم جریان خروجی آب و یا حداقل هر چند مدت یکبار امکان پذیر است و رابعاً اینکه در صورتیکه این استخر ها در مناطق سرد واقع شده باشند پرورش قزل آلا در آنها بخوبی امکان پذیر است.

همانطور که اشاره شد تعدادی از استخر های دخیره آب کشاورزی خاکی هستند. به طور کلی پرورش کپور ماهیان در استخر های خاکی بهتر انجام می شود، این ماهیها بهترین رشد را به واسطه تولیدات طبیعی در استخر های خاکی دارند، تولیدات طبیعی در کاهش هزینه های تولید نقش مهمی به عهده دارد اهمیت این استخر ها در پرورش ماهی به وجود انواع غذاهای زنده در آنها که می تواند به مصرف ماهی برسد مربوط می شود. چون غذاهای طبیعی موجود در استخر می تواند بخشی از نیاز غذای ماهیها را تأمین نمایند و در واقع نیاز به غذاهای دستی را کاهش دهند، که این موضوع می تواند علاوه بررشد بیشتر ماهیها، کاهش هزینه پرورش را نیز همانطور که قبلاً اشاره شده در برداشته باشد. البته در این استخر ها برخلاف استخرهای خاکی وسیع، تعویض مداوم آب قدرت باروری استخر را کاهش می دهد ولی در هر شرایطی همواره تولیدات طبیعی در این استخر ها قابل توجه است.

قبل از آبگیری این استخر ها می توان بستر آنها را از طریق کوددهی این استخر ها در طول دفعات پرورش منوط به دوره تعویض آب و مدت زمان توقف آب در استخر می باشد، بدین ترتیب که چنانچه میزان توقف آب در استخر در حدی باشد که درجه حرارت آن در حد مطلوب افزایش یافته، شکوفائی پلانکتونی را ایجاد نمود و فرصت تغذیه از آنها را به ماهی بدهد، عمل کوددهی استخر انجام میشود. در غیر این صورت ممکن است کوددهی چندان مفید واقع نشود.

احداث استخر های خاکی ذخیره آب در مناطق که میزان آب خیلی کم و بافت خاک نامناسب باشد به هیچ وجه صلاح نیست، چون ممکن است از این طریق مقدار زیادی آب به هدر رود. بنابراین مشخص می شود که استخر های خاکی ذخیره آب کشاورزی برای پرورش ماهی بسیار مناسبند به شرط آن که در زمان احداث، شرایط مذکور در نظر گرفته شده باشد. در صورت عدم وجود این شرایط استخر های ذخیره آب معمولاً بصورت بتنی ساخته شده هر چند ممکن است هزینه های احداث افزایش یابد. استخر های خاکی ذخیره آب کشاورزی معمولاً از سطح و حجم بیشتری نسبت به استخر های بتنی برخوردارند و این امتیازی است که می توان از آن جهت تولید مقدار قابل توجهی گوشت ماهی استفاده نمود. بطورکلی میتوان گفت که مجموعه شرایط استخر های خاکی ذخیره آب کشاورزی جهت پرورش کپورماهیان مناسب تر از استخر های بتنی است.

4ـ گونه های مناسب کپورماهیان جهت پرورش در استخر های ذخیره آب کشاورزی:

در مطالب قبلی در مورد شرایط استخرهای ذخیره آب کشاورزی و همچنین معرفی کپور ماهیان پرورشی توضیح داده شد. اینک می توان با توجه به مطالب عنوان شده، نوع گونه های مناسب کپور ماهیان را جهت پرورش در استخر های ذخیره آب کشاورزی معرفی نمود. آنچه مجدداً یادآوری میگردد این است که استخر های ذخیره آب کشاورزی معمولاً فاقد تولیدات طبیعی هستند و از دسته کپور ماهیان پرورشی، ماهیانی را باید جهت پرورش در این استخر ها انتخاب نمود که چندان متکی به غذا های طبیعی نباشند، بلکه بتوانند از انواع غذاهای دستی قابل دسترسی و ارزان قیمت بخوبی تغذیه کرده و رشد نمایند. بنابراین با توجه با آنچه تاکنون گفته شده مشخص می شود که مناسب ترین گونه های کپور ماهیان جهت پرورش در مخازن ذخیره آب کشاورزی کپور معمولی و کپور علفخوار می باشند. چون این دو گونه ماهی از انواع مواد غذائی موجود در مزرعه موجود در مزرعه از قبیل انواع غلات، انواع سبوس، انواع علوفه ها و سبزیجات، ضایعات غذائی خانگی، پس مانده میوه جات و غیره بخوبی استفاده می کنند. از طرفی مقاومت، سازگاری و رشد این دو گونه با توجه به شرایط خاص استخرهای دو منظوره کشاورزی بسیار خوب و جالب توجه است، بطوریکه در بعضی موارد از میزان رشد بیشتری نسبت به استخر های پرورشی خاکی برخوردار بوده اند. تأمین غذای این دو گونه از داخل مزرعه موضوع با اهمیتی است، چون هزینه های پرورشی را تا حد زیادی کاهش میدهد. در بعضی از استخر های ذخیره آب کشاورزی که از سطح و حجم قابل توجهی برخوردارند، وضعیت به شکلی است که آب در طول فصل غیر زراعی در آن ذخیره شده و بتدریج به مصرف کشاورزی میرسد. در این استخر ها با توجه به حجم زیاد و همچنین عدم جابجائی آب، ممکن است در طول فصل گرما شکوفائی پلانکتونی قابل توجهی پیش آید که در چنین شرایطی بهتر است در صورت امکان، تعدادی ماهی فیتوفاگ به ترکیب دو گونه قبلی اضافه گردد. در چنین استخر هائی در صورت عدم حضور فیتوفاگ و عدم مصرف پلانکتونهای تولید شده در استخر و تراکم مواد آلی شکوفائی بیش از حد پلانکتونی حادث شده و در نتیجه افزایش PH در طول روز و کاهش میران اکسیژن در طول شب، مشکلاتی را برای ماهی کپور و آمور بهمراه دارد. همچنین تجربه نشان داده که فیتوفاگ در چنین استخرهائی از رشد خوب و قابل قبولی در حد استخرهای خاکی بزرگ برخوردار است. این در حالی است که در اکثر استخر های ذخیره آب کشاورزی که در آنها تعویض مداوم آب وجود دارد ماهی فیتوفاگ نباید در ترکیب گونه ای قرار گیرد چون رشد آن در این استخر ها ناچیز است.

در خصوص تراکم ماهی در استخر ها باید خاطر نشان کرد که میزان تراکم در این استخر ها به واسطه وسعت کم و کنترول راحت تر آن ها نسبت به استخر های خاکی پرورش، میتوان تراکم را به مراتب بیشتر اختیار کرد. توصیه ما تعداد 1 تا حداکثر 2 قطعه به ازای هر متر مربع از استخر است، استخر های کوچکتر (زیر 1000 متر) را میتوان با تراکم 2 قطعه در هر متر مربع و استخر های بزرگتر از هزار متر را با تراکم یک قطعه در هر متر مربع ماهیدار کرد.

ترکیب گونه ای در این استخر ها همانطور که قبلاً اشاره شد بیشتر آمور و کپور است ولی چنانچه آب شرایطی را که بعداً گفته خواهد شد داشته باشد، میتوان از ماهی فیتوفاگ و حتی بیگ هد نیز در ذخیره دار کردن این استخر ها استفاده کرد.

در حال حاضر با توجه به اینکه آب این استخر ها تقریباً هر روز تعویض میشود و غذای مورد نیاز ماهی کپور نیز فراوان تر و ارزان تر در مزارع یافت میشود ترکیب گونه ای بر اساس 70% کپور و 30% آمور اختیار می شود، ولی چنانچه در مزرعه ای تولید علوفه بیشتر و دسترسی به غذای آمور آسانتر باشد این ترکیب میتواند کاملاً بر عکس شود.

در استخرهایی که ماندگاری آب طولانی و امکان شکوفائی پلانکتون ها وجود دارد، میتوان از ماهی فیتوفاگ نیز در ترکیب گونه ای استفاده کرد، در صد این ماهی در ترکیب گونه ای بستگی به میران باروری استخر دارد ولی چون به هر حال تعویض اب در این استخرها در مقایسه با استخرهای پرورشی زیاد است، نباید در صدر فیتوفاگ از 30 در صد تجاوز کند.

به این نکته نیز باید اشاره کرد که در استخرهای خاکی نمی توان مقدار زیادی کپور را در ترکیب گونه ای شرکت داد، زیرا ماهی کپور با به هم زدن کف باعث گل آلودگی آب شده و محیط را برای سایر گونه ها نامساعد میسازد. در این شرایط (استخرهای خاکی) تعداد ماهی کپور در ترکیب گونه ای نباید از 30 در صد تجاوز کند.

5ـ آماده سازی استخر ها:

پس از تعیین ترکیب گونه ای و تعداد بچه ماهی مورد نیاز هر استخر و قبل از رها سازی باید استخر را آماده کرد. آماده سازی استخر ها شامل ضد عفونی کردن آنها و نصب دریچه های ورودی و خروجی و کوددهی در استخرها شامل ضد عفونی کرئن آنها و نصب دریچه های ورودی و خروجی و کوددهی در استخرهای خاکی است. اگر استخر سیمانی است، ابتدا دیواره ها و کف آن را تمیز کرده و چنانچه کف استخر لجنی باشد، لجن آن را خارج نموده و سپس دیواره ها و کف استخررا با آهک ضد عفونی می کنیم. نحوۀ آهک پاشی بدین طریق است که با ازای هر متر مربع نیم کیلوگرم آهک را به خوبی در آب حل کرده و در کف و دیواره های استخر می پاشیم. عمل آهک پاشی حدوداً دو هفته قبل از ماهیدارکردن استخر صورت می گیرد. قبل از آبگیری نهایی باید استخر را شستشو دهیم تا اثرات مخرب آهک بر ماهیها کاملاً از بین برود. اگر استخر خاکی باشد میتوان در پایان فصل پرورش، استخر را خشک کرده و سپس به آهک پاشی اقدام نمائیم.

مختصری از تاریخچه پرورش ماهی کپور علفخوار (آمور)

جایگاه اصلی این ماهی در رودخانه آمور چین است.

برای اولین بار در سال 1345 شمسی به منظور مبارزه با رویش نامتعادل گیاه در مرداب انزلی از کشور شوروی سابق به ایران وارد شد.

دلایل انتخاب موضوع:

1- گوشت ماهی یکی از نیازهای اساسی برای بدن انسان است.

2- به دلیل کمبود مصرف سرانه ماهی در ایران نسبت به سایر کشورهای جهان.

3- بهتر بودن گوشت ماهی نسبت به گوشت قرمز.

4- تامین مایحتاج مصرف ماهی خود.

5- به دلیل وجود سرشار امگا 3 و سایر پروتئینهای مفید در گوشت ماهی.

6- علاقه شخصی نسبت به پرورش آبزیان از جمله ماهی.

 

چه مجوزهایی برای پرورش ماهی لازم است ؟
پاسخ :

1. موافقت اصولی : چنانچه امکانات معرفی شده از جانب متقاضی دارای ضوابط و شرایط پرورش ماهی باشد پس از تصویب کمیسیون صدور پروانه موافقت اصولی صادر میشود که رونوشت آن به ادارات محیط زیست ، امور آب و امور اراضی استان ارسال می شود.

2. پروانه تاسیس : چنانچه جواب تمام استعلامات مثبت باشد پس از صلاح دید کمیسیون صدور پروانه پروانه تاسیس صادر میشود که بر اساس آن شخص اجازه ساخت و ساز پیدا کرده و جهت دریافت تسهیلات به بانک معرفی می شود.

3. پروانه بهره برداری : پس از اتمام کار ساخت و ساز و بازدید کارشناسی چنانچه مورد دارای شرایط ماهیدار کردن باشد از جانب کمیسیون صدور پروانه ، پروانه بهره برداری صادر می شود.

* لازم به تذکر است در هر مورد از مجوزهای فوق چنانچه تا زمان اعتبار پروانه صادره ، کار اتمام نیافته باشد مجوز باید تمدید گردد.

** مزارع زینتی : استعلام از ارگانهای مذکور لازم نیست و شخص بایستی فیش آب یا مجوز چاه خود را ارائه نماید .

*** مزارع خرد: چنانچه مدارک چاه و زمین تکمیل باشد به یکباره مجوز بهره برداری از منبع آب کشاورزی صادر می شود.



شرایط لازم و نحوه شرکت در کلاسهای پرورش ماهی چیست؟
پاسخ :

افرادی که در فعالیتهای آبزی پروری شرکت دارند به گروههای زیر تقسیم می شوند و برحسب تجربه و سابقه کار آبزی پروری با هماهنگی های لازم از طرف مجریان دوره های آموزشی-ترویجی می توانند در دوره های آموزشی شرکت نمایند.

تولید کنندگان با بیش از 2 سال سابقه تولید در امر تکثیر و پرورش ماهی
آبزی پروران با یک سال سابقه فعالیت در امر تکثیر و پرورش ماهی پس از گذراندن دوره آشنایی لازم است دوره های عمومی و تکمیلی مرتبط با نوع فعالیت را اموزش دیده و سپس در دوره های مدیریتی با فاصله منظم شرکت نمایند.
صاحبان منابع آبی خرد و بهره برداران از دریاچه های پشت سد به شرط گذراندن دوره آشنایی با تکثیرو پرورش آبزیان می توانند در دوره های صید و بهره برداری از آبهای داخلی شرکت نمایند. همچنین شرکت در دوره های توجیهی 1 روزه برای این گروه و علاقمندان به آبزی پروری بلامانع است.


آیا تولید و پرورش ماهی اقتصادی است،چه میزان تولید کنیم تا تولید مقرون به صرفه باشد؟
پاسخ:

تولید ماهی زمانی اقتصادی خواهد بود که همراه با مدیریت مناسب صورت گیرد و اینکه چه میزان تولید مقرون به صرفه باشد بستگی به هدف سرمایه گذار دارد به طور مثال اگر هدف از پرورش ماهی استفاده بهینه ازمنابع آب کشاورزی باشد تولید 2-5/1 تن ماهی نیز بهره اقتصادی خواهد داشت ولی اگر هدف سرمایه گذاری تنها پرورش ماهی باشد حداقل تولید اقتصادی 5 تن در سال میباشد.در این صورت بدیهی است با افزایش میزان تولید صرفه اقتصادی بیشتر خواهد بود.

چه شرایطی برای پرورش ماهی لازم است؟
پاسخ :

1 . علاقمندی به پرورش ماهی

2. داشتن آب با دما و دبی مناسب

3. دارا بودن زمین با موقعیت و شرایط مساعد

4. دارا بودن سرمایه اولیه

5. گذراندن کلاسهای آموزشی مورد نیاز

میزان آب و زمین مورد نیاز برای پرورش ماهی چقدر است؟
پاسخ :

بستگی به نوع و روش پرورش دارد .



وضعیت بازار ماهیان پرورشی چگونه است؟
پاسخ:

ماهیان پرورشی شامل قزل آلا ، فیتوفاگ، کپور، آمور و بیگ هد میباشد.

این دسته از آبزیان یا به صورت زنده (قزل آلا) و یا به صورت تازه در مراکز خرده فروشی عرضه میگردد. بیشترین میزان مصرف در گروه آبزیان پرورشی را قزل آلا به خود اختصاص داده است.

که دلایل مصرف آن عبارتند از:

کیفیت مطلوب عرضه با توجه به نزدیکی مزارع پرورشی به مراکز عرضه
امکان عرضه به صورت زنده فروشی
کیفیت بهتر گوشت از نظر طعم، مزه و سهولت جداکردن استخوان


آیا بدون داشتن آب و زمین هم می توان ماهی پرورش داد یعنی آیا شیلات زمین معرفی یا واگذار می نماید؟
پاسخ:

خیر ، خود فرد باید امکانات را معرفی نماید و چنانچه امکانات ارائه شده دارای ضوابط کار پرورش ماهی باشد ،مجوز صادر میشود. تنها در موارد خاصی شخص جهت دریافت زمین به اداره کل منابع طبیعی استان معرفی میشود.



برای شروع پرورش ماهی چه کتابهایی معرفی می شود؟
پاسخ :

کتاب آشنایی با تکثیر و پرورش آبزیان

کتاب توجیهی پرورش ماهی در منابع آبی کوچک (گرمابی و سردابی)

کتاب پرورش ماهی قزل آلادر استخرهای ذخیره آب کشاورزی

کتاب پرورش ماهی قزل آلا(عمومی)

کتاب پرورش ماهی قزل آلا(تکمیلی)



9.کتابهای شیلات از چه مکانهایی قابل تهیه است؟

پاسخ :

1. انتشارات سعیدی( اصلانی) به نشانی : تهران بلوار کشاورز خیابان 16 آذر ساختمان کتاب 112 طبقه زیرین تلفن : 8963546-8969451

2. انتشارات نقش مهر به نشانی: تهران بلوار کشاورز خیابان 16 آذر نبش خیابان پور سینا پلاک 21 تلفن:8964588



10.هزینه لازم برای ساخت استخرپرورش ماهی چقدر است؟

پاسخ :

1. احداث استخرهای مزارع پرورش ماهیان سردابی : با در نظر گرفتن کلیه تمهیدات مزرعه و سرشکن شدن آن بر روی هر متر مربع با مصالح رایج در کشور شامل سیمان ، ماسه ، شن ، سنگ ، بلوک سیمانی و آهن آلات و.... به طور متوسط 700 هزار ریال

2. احداث استخرهای ترویجی دو منظوره پرورش ماهی : با در نظر گرفتن تمهیدات جانبی شامل تجهیزات استخرها برای هر متر مربع 500 هزار ریال

3. احداث استخرهای از نوع D-END : با در نظر گرفتن کلیه تمهیدات و تجهیزات لازم به ازای هر متر مربع 700 هزار ریال

4. احداث استخرهای خاکی برای مزارع پرورش ماهیان گرمابی که واحد محاسبه هکتار میباشد برای ساخت هر هکتار استخر 40 الی45 میلیون ریال


* تغییرات قیمت در احداث استخرها بستگی به شرایط جغرافیایی و عوامل دسترسی دارد که 15%

در تغییرات موثر میباشد ضمنا محاسبات مربوط به سال 1383 میباشد. 
 

۱۱.آیا از آب چاه میتوان برای پرورش ماهی استفاده کرد؟

پاسخ :

بله، در دوصورت امکان پذیر است:

1- بصورت دومنظوره در کنار کار کشاورزی بطوری که آب خروجی ، مورد مصرف کشاورزی قرار گیرد.

2- بصورت مداربسته در صورت اخذ مجوزهای موردنیاز

بجز این دوحالت تواید ماهی با آب چاه توجیه ندارد.
 

۱۲.بیماری شایع حباب گازی چیست و راه پیشگیری از آن چگونه است؟

پاسخ :

در مزارع پرورش ماهی که از منابع آب زیرزمینی استفاده میکنند در مواردیکه گازهای محلول مثل اکسیژن و نیتروژن یا دی اکسید کربن بیش از حد معمول بوده و به حالت فوق اشباع همراه با افزایش ناگهانی دما درمی اید ، عامل بروز بیماری حباب گازی است. از علائم آن میتوان به بیرون زدگی چشم همراه با خونریزی در برخی مواقع، تیرگی رنگ، عدم پاسخ به تحریکات محیطی، کم اشتهایی و بی اشتهایی و ظهور حبابهای گاز در اطراف چشم ، آبشش و پوست اشاره کرد

راههای پیشگیری:

جلوگیری از ورود مستقیم آب به استخر و هدایت آب در حوضچه و توقف نیم ساعته آب در آنجا و سپس ورود به استخر،افزایش طول کانال آبرسانی و ایجاد موانع در طول مسیر جهت پرتاب یاشکستن لایه های آب به منظور خروج گازهای فوق اشباع ، استفاده از برجهای هواده به منظور تبادل گازها

البته دستگاههایی نیز موجود میباشد که ضمن هوادهی آب اقدام به گاززدایی نیز مینماید.لکن به محض مشاهده علائم بایستی با کارشناسان شیلات تماس حاصل گردد.



۱۳. پرورش ماهی به روش مداربسته چگونه است ؟

پاسخ :

با استفاده از آب چاه ،احداث سوله و حوضچه های پرو رشی و نصب دستگاههای مورد نیاز از قبیل دستگاههای میکرو فیلتر ، بیوفیلتر، اکسیژن ساز و ... صورت میگیرد و اگر چه تولید در واحد سطح زیاد میباشد لیکن مدیریت مضاعفی را میطلبد. 



۱۴ پرورش ماهی به روش دومنظوره چگونه است ؟

پاسخ :

در این روش آب مورد استفاده جهت آبیاری در صورتیکه از لحاظ فیزیکی و شیمیایی مناسب گونه ماهی باشد ابتدا وارد استخر دارای ماهی شده و سپس با همراه داشتن ترکیبات ازته و سایر مواد مغذی در مزرعه مستهلک میگردد. استخر مورد استفاده میتواند استخر ذخیره آب کشاورزی که قبلا در مجموعه احداث شده با اعمال یکسری تغییرات در ورودی و خروجی و آماده سازی اولیه باشد در غیر اینصورت مناسب بودن دبی و دمای آب میتوان نسبت به احداث استخر متناسب با طرح استخرهای پرورش ماهی که کار ذخیره آب را نیز انجام میدهد اقدام نمود.

خواص ماهي