برنج oriza sativa يا rice :
اهميت اقتصادي برنج اين است كه بعد از گندم دومين غله اي است كه سطح كشت وسيع دارد. ويكي از مواد غذايي عمده محسوب مي شود كه 70% برنج جهان در مناطق مرطوب و گرمسيري اسيا كشت مي شود. 50% در هند و چين توليد و مصرف مي شود . مصرف سرانه برنج بيش از 90 كيلو گرم است كه در ايران به طور متوسط 40 كيلو گرم است ولي در اروپا 5 كيلو گرم است. مقدار نشاسته در برنج بيشتر از گندم ولي پروتئين ان كمتر است. لذا ارزش غذايي ان كمتر از گندم است. علاوه بر تغذيه در صنايع غذايي مختلفي مثل شيريني سازي استفاده مي شود و همچنين از روغن گرد شده از سبوس ان كه بسيار نرم و سبك است در تهيه سالاد استفاده مي شود و از سبوس تازاش مي توان تا 19 % روغن گرد شود. پوسته بيروني( لما و پالئا ) پس از سوزاندن 22 درصد خاكستر دارد كه بيشترين مقدار ان سيليس است كه در ساخت وسايل شيشه اي استفاده مي شود . برنج در قرن هفتم پيش از ميلاد در اسياي مركزي كشت مي شده است.
شرايط اكولوژيك :
مخصوص مناط گرم و عامل محدود كننده ان سرما است. در طول دوره رشد به اب زيادي نياز دارد يعني در حدود 30هزار متر مكعب در هكتار. يعني جاهايي كه داراي بارندگي سالانه 1000 ميلي متر است قابل كشت است. در مورد نياز هاي حرارتي برنج مي توان گفت كه حداقل دما براي جوانه زني 10 تا 13 درجه سانتي گراد است. دماي مناسب رش حدود 30 درجه سانتي گراد است. حداقل دما براي گل دهي 22 درجه است . گل دهي و پر شدن دانه و مقدار حرارت مورد نياز گياه نسبت به ساير ارقام 2100 تا 4500 درجه سانتي گراد است. از نظر طول روز يا فتوپريوديسم روز كوتاه است. روز هاي بلند گل دهي را به تاخير مي اندازد.
خاك:
معمولا در هر خاكي به عمل مي ايد اما اراضي رسي لومي از ساير خاك ها مناسبتر است . در زمين هاي اسيدي و شور قابل كشت است. فقط در مرحله پنجه زني نسبت به شوري خاك حساس است و با گذشت زمان مقاومت ان بيشتر است. در خاك هاي اسيدي بهتر رشد مي كند و تا ph=4 نيز قابل كشت است اما بهترين ph براي رشد ان 5.5 تا 7 است .
طبقه بندي برنج:
برنج گياهي است از جنسOriza و داراي2 گونه مهمSativa كه در اسيا بيشتر كشت مي شود و Glaberima كه در افريقا كشت مي شود. گونه زراعي برنج ديپلوئيد و يك ساله است و گونه وحشي ان چند ساله ديپلوئيد و يا تترا پلوئيد است البته بيش از 25 گونه شناخته شده است كه اكثرا وحشي هستند . فقط چند نوع ان زراعي است. ديپلوئيد گونه زراعي 2n = 24 است. گونه هاي وحشي به صورت تترا پلوئيد و ديپلوئيد هستند كه بر اساس برخي از خصوصيات برنج به شرح زير طبقه بندي مي شوند :
برنج هاي زراعي:
الف –Oriza sativa : شامل همه برنج هاي اسياي ، اروپايي و افريقايي كه مبدا ان هند و چين است . كه برنج هاي ايراني نيز از اين گروه هستند و داراي تيپ هاي زراعي مختلفي هستند كه از جمله انها متوان به
1 - تيپ Indica : از تيپ هاي گرمسيري هستند كه در مقابل افات و بيماريها و خشكي مقاوم هستند ارتفاع انها زيادتر و باريكتر است لذا به ورس حساس هستند اما پنجه زني زيادي دارند. معمولا ريشك ندارند. دانه هاي انها زياد مرغوب نيست و به ريزش حساس هستند. در جنوب شرقي اسيا مثل مالزي ، سريلانكا و هنوستان كشت مي شوند داراي دانه هاي دراز تر است.
2- تيپ O.sativa japonica : مخصوص مناطق معتدل است. داراي ساقه كوچكتر و تعداد پنجه كم ، در مقابل سرما مقاوم وداراي دانه تقريبا گرد و جنس مرغوب تر است. در جايي مثل ژاپن و اروپا كشت مي شود. در ايران هم برنج هاي متداول اكثرا از اين تيپ هستند.
3- تيپ O.S . javanicl : حد واسط تيپ هاي 1 و 2 است دانه هاي بزرگ دارد . ساقه هايش مقاوم به ورس است. پنجه هاي كمتري دارد و معمولا در كشور هايي مثل اندونزي و تايوان بيشتر( به صورت ديم ) كشت مي شود.
4- تيپ O.S.dara : در بعضي از كشور هاي اروپايي ديده مي شود و دانه سخت و شفاف دارد .
ب – O.Glaberima : اين برنج در افريقا كشت مي شود و دانه هايش تقريبا تيره رنگ و نامرغوب است به اين دليل از سطح زير كشت ان كم مي شود و در افريقا برنج هاي اسيايي كشت مي شود .
در طبقه بندي برنج ها طبقه بندب هاي ديگري نيز در ارتباط با برنج وجود دارد كه به طور مثال مي توان از طبقه بندي بر اساس طول و قطر دانه و وزن هزار دانه را نام برد . در طبقه بندي طول دانه برنج هايي با طول بيش از 7 ميلي متر خيلي طويل و كمتر از 5 ميلي متر برنج هاي كوتاه ناميده مي شوند . از نظر وزن هزار دانه بيش از 28 گرم خيلي سنگين و كمتر از 22 گرم متوسط است .
طبقه بندي ارقام برنج ايراني:
برنج هاي ايراني بر اساس خواص بوتانيكي و زراعي و غيره به صورت زير طبقه بندي مي شوند.
الف – گروه برنج هاي صدري: از مرغوب ترين برنج ها است. ارزش تجاري بالايي دارند يعني گران هستند مي توانند ريشك دار و بدون ريشك باشند و دير رس هستند . دانه هاي انها جزء دانه هاي خيلي طويل است. در مقابل ورس و افات ها و بيماريها مقاومت كمتري دارند . محصول كمتري دارند اما پخت بسيار خوبي دارند . اسامي برنج هاي تجاري صدري به شرح زير است : صدري دم سياه، صدري معمولي، صدري سالاري، صدري اربابي، اميري، طارم و غيره.
ب- گروه برنج چمپا: طول دانه كوتاهتر از صدري است و لي قطر ان بيشتراست. انواع زود رس و دير رس دارد. در مقابل افلت و بيماري مقاومتر از صدري است و عملكرد ان بيشتر از صدري است . و منشا اين برنج شرق اسيا و ويتنام است مهمترين برنج هاي اين گروه عبارتند از: چمپاي سفيد و سياه، شامك، بينام، رسعي و غيره .
ج- گروه برنج هاي گرده: اين برنج ها از نظر تجاري و خصوصيات پخت وطعم ارزش كمتري دارند. دانه هايش گرد و عملكرد ان بيشتر از ارقام فوق است . نسبت به عوامل نا مساعد و بيماري ها وافات مقاوم هستند. براي مثال مي توان از گرده رشت، گرده شيراز، گرده خوزستان و گرده ميانه نام برد. در اش و شير برنج از انها استفاده مي شود.
د – گروه برنج هاي اصلاح شده: در ايران برنج اصلاح شده به شرح زير هستند:
1 – برنج امل 1: كه بر اثر تلاقي نوعي طارم و يك رقم خارجي به دست مي ايد و حدودا 7 تن در هكتار محصول مي دهد
2 – برنج امل 2 : پنج زني خوبي دارد. مقاوم به بيماري بلاست( نوعي قارچ ) و مقاوم به سرما ست . عمكرد ان مثل امل 1 است.
3 – برنج امل 3 يا سونا :
4 - برنج گيل يك تا گيل چهار : داراي عملكرد كمتري از امل است
5 – برنج خزر 6 – برنج هراز
جديدترين ارقامي كه معرفي شده اند عبارتند از رقم صالح، رقم درفك، رقم كادوس كه عمكردي حدود 6 تن دارتد و كيفيت مناسبي دارند .
كاشت
تهيه زمين: در كاشت برنج در تهيه زمين دو نوع شخم معمول است. يكي شخم معمولي يا اوليه و دومي شخمي كه داخل اب زده مي شود كه به ان puddling گفته مي شود. شخم اوليه مثل شخم معمولي است كه در كاشت از ان استفاده مي شود. در برنج معمولا شخم متوسط زده مي شود. هدف از شخم دوم يا puddling ايجاد يك لايه زيرين در خاك براي جلو گيري از نفوذ بيش از حد خاك به لايه هاي زيرين و جلو گيري از شستو شوي عناصر غذايي مي باشد. در اين شخم اب و گل با هم مخلوط مي شود و در عين اين حال لايه زير خاك فشرده مي شود معمولا توسط ادوات سنتي شبيه كج بيل و يا ادوات مكانيزه مثل تيلر و تراكتورهاي مخصوص استفاده مي شود.
روش كاشت:
الف – كاشت مستقيم : معمولا در زراعت هاي مكانيزه و مدرن متداول است و به دو روش انجام مي شود 1- كشت پيش از غرقاب: كه در اين روش در كرت هاي اماده شده شلتوك ها را به صورت دست پاش يا يا به وسيله بذر پاش در خاك خشك كاشته مي شود. براي تضمين جوانه زني ابياري مي كنند و يا چند روز مزرعه را به حالت غرقاب قرار مي دهند و بعد از جوانه زني اب را زه كش مي كنند تا ريشه ها خوب در خاك نفوذ بكند.
2- كاشت غرقابي: در اين حالت اب را در داخل كرت باز مي كنند. بذر را در حالت غرقابي روي گل پخش مي كنند و پس از اينكه جوانه زد اب كرت ها را خالي مي كنند تا اينكه ريشه گياه به خاك بچسبد و توليد ريشه كند و بعد از اينكه به خوبي سبز شد دوباره غرقابي شروع مي شود .
ب – كشت نشايي: كه يك روش معمول است و قبلا در خزانه شلتوك ها كاشته مي شود سپس در مزرعه اصلي نشا زده مي شود. از نظر توليد مزيت زيادي نسبت به روش قبل دارد. قبلا در كشور هايي كه كارگر ارزان است از اين روش استفاده مي شده و در اين روش پس از كاشت در خزانه و سبز شدن برنج ها وقتي كه به ارتفاع نشا درامدند انها را در دسته هاي 200 تا 200 تايي به هم مي بندد و براي كاشت به مزرعه اصلي مي برند و خطوط كاشت را به وسيله طناب و يا marker هايي مشخص مي كنند و نشا مي زنند. اين كار هم به روش سنتي و هم به روش مكانيزه بوسيله نشاكارهاي مكانيكي كه راندمان بالايي را دارند انجام مي گيرد. در تهيه خزانه برنج، شلتوك ها را ابتدا خيس مي كنند و سپس انها را در قطع زمين كوچكي كه افتاب گير باشد در كنار و يا خارج از مزرعه اصلي به حالت پاششي مي كارند و معمولا بعد از اينكه اب را به داخل كرت ها باز كردند 3 روز بعد اب را خارج مي كنند و بعد از يك روز، روزها به خزانه اب باز مي كنند و شب ها اب را خارج مي كنند و حدودا 30 روز ديگر نشا را مي توان به زمين اصلي انتقال داد. البته خارج كردن اب در شب ها از مزرعه حدودا يك هفته ادامه مي يابد و بعد از ان تا انتقال نشا به مزرعه اصلي بايستي پاي بوته اب وجود داشته باشد .
داشت
نياز كودي: معمولا در شخم اول حداكثر 30 تن كود حيواني به زمين مي دهند. كود هاي شيميايي مثل ازت، پتاس و فسفر معمولا ضروري هستند. كود هاي ازته تا زمان ظهور خوشه براي گياه ضروري است. معمولا قسمتي از كود قبل از نشا كاري و بقيه به عنوان سرك يك ماه بعد از نشا كاري زماني كه پنجه دهي تمام شده و به مرحله گل اذين مي رسد استفاده مي شود. برنج هاي تيپ japonica و يا برنج هاي هيبريد ازت بيشتري نسبت به تيپ هاي Indica نياز دارند. از كود هاي فسفره ميتوان به سوپر فسفات ، تريپل و يا فسفات الومينيوم و از كود هاي پتاسه مانند سولفات پتاسيم كه هر دو قبل از نشا كاري به زمين داده ميشود، استفاده كرد.
ابياري: ابياري در برنج بيش از هر چيزي اهميت دارند زيرا كه نياز ابي خيلي زيادي دارد و معمولا 3 تا 4 ماه مزرعه به صورت غرقاب مي ماند به طور معمول برنج حداقل 20 و حداكثر 50 متر مربع اب نياز دارد. برنج در مرحله پنجه زني و تشكيل خوشه و گل دهي به كمبود اب خيلي حساس است.
مبارزه با علف هاي هرز: علف هاي هرز در مزارع برنج كه برنج به حالت مستقيم يعني به صورت شلتوك و يا چلتوك( ميوه غلاف دار يا داراي لما و پالئا ) كاشته مي شود، مهم مي باشند. علف هاي هرز در مزارع نشا كاري شده نمي توانند به خوبي رشد كنند چون ارتفاع نشا به بيش از 20 سانتي متر مي رسد. از علف هاي هرز مزارع برنج مي توان به سوروف، مرغ، اويارسلام، قاشقك و غيره اشاره كرد كه دو تاي اولي در ايران بسيار مهم و خطرناك محسوب مي شود. براي مبارزه با علف هاي هرز از علف كش هاي مختلف مثل 2.4.D و 2.4.5-T و mcpa استفاده مي شود.
تناوب: معمولا برنج در مناطق و شرايطي كشت مي شود كه براي ساير محصولات زراعي نامساعد محسوب مي شود اما كشت پي در پي برنج مانند ساير گياهان مشكل چنداني از نظر مشكلات كاشت پي درپي به همراه ندارد اما استفاده از گياهان لگوم به عنوان كود سبز براي مزرعه برنج مفيد مي باشند كه در برخي از كشور ها علوفه هاي لگومي كاشته مي شوند و قبل از كاشت برنج به زمين برگردانده مي شوند و درمناطقي مثل مازندران با پنبه و ايش در يك تناوب قرار مي گيرد. در حال حاظر در شمال ايران از شبدر برسيم( berseem ) يا شبدر مصري ( Trifolium Alexadirum ) گياه در تناوب برنج استفاده مي شود.
برداشت
در برداشت برنج يك يا دو هفته قبل اب كرت ها را خارج مي كنند و اين زماني است كه رنگ برگ ها زرد شده و شلتوك هاي ان در مرحله خميري سفت باشند. البته در برخي از ارقام حتي در مرحله رسيدگي رنگ برگ ها سبز مي ماند كه جزء ارقام مرغوب به حساب مي ايند. معمولا معيار رسيدگي شلتوك زماني است كه ميزان رطوبط ان بين 20 الي 25 درصد باشد. برداشت خيلي زود و خيلي دير برنج باعث مي شود كه در پوست كني در صد شكنندگي دانه افزايش يابد. برداشت به صورت دستي يا مكانيزه انجام مي گيرد. دسته هاي جمع اوري شده در زير سايه بان خشكانده و سپس شلتوك ها به وسيله كوبيدن از بوته ها جدا مي شود. پس از خشك شدن شلتوك كه در دماي 30 تا 40 درجه به مدت 3 تا 4 روز انجام مي گيرد عمليات پوست كني با استفاده از كوبيدن انجام مي گيرد و سپس برنج هاي به دست امده كه قهواي رنگ هستند براي سفيد شدن در همان كارخانه سيقل داده مي شوند كه پريكارپ ، تستا و حتي لايه اكرون از دانه جدا مي شوند از نظر عملكرد برنج هاي گرده و چمپا بيشتر از صدري است . در شمال ايران عملكرد بين 3 تا 4 تن در هكتار متغير است.
راتون برنج Ratoon :
پس از برداشت محصول اصلي از جوانه هاي محور اصلي ساقه ها بوته باقي ماننده در زمين پنجه هايي توليد مي شود كه به ان راتون برنج مي گويند( پنجه يا پاجوش ) در شرايط مساعد مي توان محصول دوم از برنج برداشت كرد اما از انجايكه محصول راتون در مقايسه با محصول اصلي در زمان كوتاه تري به دست مي ايد احتياج كمتري به نهاده هاي توليد دارد. ميزان رشد پنجه اي راتون بستگي به خصوصيات ژنتيكي، ميزان قند هاي ذخيره شده در ساقه و ريشه و اكولوژيكي دارد. از نظر اقتصادي زماني برنج راتون اقتصادي است كه محصول دوم حداقل به اندازه 40 درصد محصول اصلي شلتوك توليد كند. محل تشكيل پنجه هاي راتوني بستگي به ژنوتيپ دارد در بعضي از ارقام از تمام گره هاي ساقه و در برخي ديگر از گره هاي پايين به وجود مي ايد. ولي در حالت مكي پنجه هاي راتوني از گره سوم به دست مي ايد و در نهايت اين كه ارقام دير رس و متوسط رس عملكرد راتوني بيشتري نسبت به ارقام زود رس دارند.
|
روز بخير كاربر مهمان! 
